چهار فصل کودک همسری

 توي آينه، دست‌هاي گوشتالويي را ديد كه از پشت سر، دور گلويش حلقه شده. بعد چشم‌هايش به تصوير توامان سفيدي و سرخي آن چشم‌ها در آينه افتاد. «براي كي آرايش مي‌كني؟ هان؟» تازه عروس به خيال شوخي خنديد ولي عطا انگشت شست خود را زير چانه‌اش گذاشته بود و فشار مي‌داد. فرداي جشن بود و عروس هنوز 13 سال داشت. يك سال قبل، خانواده داماد با كله قند و مجمع به خانه‌شان آمده بودند تا طاهره را به خانه بخت ببرند. طاهره نمي‌خواست عروس شود و از خانه پدري برود. براي همين روز بله برون رفته بود گوشه اتاق، پشت رختخواب‌هاي ننه جان گريه كرده بود ولي گريه دواي درد او نبود. نامزدش كردند و بعد شد زن عطا. بچه اول آمد و بچه دوم هم. روزهاي اول عروسي هر چه از آن رفتارهاي خشن به پدر مي‌گفت، فقط اخم مي‌ديد و آن جمله معروف لباس عروس و كفن را مي‌شنيد. سال‌هاي بعد كتك كاري و بد و بيراه را فقط به خاطر بچه‌ها تحمل كرد. بچه‌ها كه بزرگ شدند پنهان از پدر و مادرش و به سختي طلاق گرفت. كل مهريه‌اش را بخشيد تا بتواند حضانت يكي از بچه‌ها را بگيرد و با حسرت پسربچه سه‌ساله‌اش دنبال زندگي برود. مدرسه را تمام نكرده بود، تمام كرد. دانشگاه نرفته بود، رفت و حالا حدود 10 سال پس از جدايي يك كارگاه توليدي دارد. طاهره آدم خوش‌شانسي است كه خود را از آن شبيخون بلا بيرون كشانده است ولي بسياري از اين زنان چنين شانس و تواني ندارند و حتي ممكن است جان خود را از دست بدهند مانند منا حيدري، كودك‌همسري كه بهمن 1400 در 17 سالگي توسط همسر و پسر عمويش كشته شد.                                                                                                                                          براساس آخرين گزارش مركز آمار ايران از زمستان سال 1400 تا آخر پاييز سال 1401 دست‌كم 27 هزار و 448 مورد ازدواج دختران زير 15 سال در نقاط مختلف ايران به وقوع پيوسته است. اگرچه اين روند از سال 96 شكل نزولي پيدا كرده بود ولي از سال 98 به همان روال قبلي بازگشت و صعودي شد. بررسي‌هاي «اعتماد» از گزارش وضعيت اجتماعي و فرهنگي ايران در پاييز 1401 كه اسفند سال گذشته روي خروجي مركز آمار ايران قرار گرفت، نشان مي‌دهد كه از سال 96 ازدواج دختران زير 15 سال روند نزولي داشت و از 33 هزار و 421 مورد در سال 1396 به 28 هزارو 472 مورد در سال 98 رسيد. اين روند اما تنها دو سال دوام آورد و از سال 99 دوباره به ريل قبلي بازگشت و در سال‌هاي 99 و 1400 به ترتيب به 31 هزارو 646 و 32 هزار و 655 مورد رسيد. همچنين جمع ازدواج‌هاي زير 15 سال در 4 فصل منتهي به 1401 نشان مي‌دهد كه در اين يك سال 27 هزار و 448 دختر زير 15 سال در ايران ازدواج كرده‌اند. براساس اطلاعات اين جدول آمار ازدواج دختران زير 15 سال در پاييز 1401 نسبت به تابستان همان سال 933 مورد افزايش يافته است. همچنين در بازه سني 15 تا 19 ساله نيز بيش از 5 هزار و 500 دختر بيشتر نسبت به فصل گذشته يعني تابستان 1401 ازدواج كرده‌اند. نكته مهم ماجرا اينكه؛ بيشتر زنان كودك‌همسر در همان سنين پايين مادر مي‌شوند و طبق آخرين اعلام سازمان ثبت‌احوال در ارديبهشت 1401، در سال 1400 دست‌كم 69 هزار و 103 نوزاد از مادران گروه سني 10 تا 19 ساله متولد شدند و هزار و 474 نوزاد از مادراني در بازه سني 10 تا 14 سال متولد شده‌اند. 
فعالان و جامعه‌شناسان حوزه زنان و كودكان بارها درباره آسيب‌ها و تبعات كودك‌همسري سخن گفته‌اند و با اينكه مي‌دانند گوشي بدهكار هشدارها نيست، حرف‌ها و ديدگاه‌هاي خود در اين باره را همچنان دارند. ژاله شادي‌طلب، جامعه‌شناس و مدير اسبق گروه مطالعات زنان دانشگاه تهران در گفت‌وگو با «اعتماد» از پاسخگو نبودن مسوولان در اين زمينه انتقاد كرده و مي‌گويد كه معاونت امور زنان بايد پاسخگو شود و بايد روي پاسخگو كردن اين حضرات كار كرد، چراكه بارها از پيامدهاي منفي كودك‌همسري گفته شده اما گوش شنوايي براي آن نيست: «نمي‌خواهند بشنوند و بخوانند.» او با استناد به گفته دكتر حسين عظيمي، اقتصادداني كه حدود دو دهه پيش به واسطه سرطان فوت كرده، ادامه مي‌دهد: «او مي‌گفت كه ايران هر 30 سال يك‌بار شخم مي‌خورد اما من فكر مي‌كنم هر هشت سال يك‌بار شخم مي‌خورد و وقتي اين اتفاق مي‌افتد طبيعي است كه ديگر توانايي تحمل افرادي چون من را ندارند.» شادي‌طلب معتقد است كه در اين سال‌ها بسياري از خانواده‌ها از عواقب كودك‌همسري آگاه شده‌اند ولي ناچار به انجام آن هستند، چراكه جايگزيني براي آن ندارند: «تا زماني كه حضرات پاسخگو نشوند حرف‌هاي ما آب در هاون كوبيدن است.» 
انسیه خزعلی، معاون امور زنان و خانواده ریاست جمهوری ترجیح می‌دهد سئوالات «اعتماد» درباره کودک همسری را پس از بیش از دو هفته پیگیری به صورت بسیار عجیبی در پیام رسان فیلتر شده تلگرام از سوی روابط عمومی برای اعتماد ارسال کند و در اقدامی عجیب‌تر حتی قبل از چاپ در روزنامه در سایت معاونت نیز آن را منتشر کند در شرایطی که به درخواست روابط عمومی، نامه رسمی درخواست مصاحبه در تاریخ 9 اردیبهشت به این معاونت ارسال شد.  او البته خود نيز در 16 سالگي ازدواج كرده و شايد به واسطه طبقه اجتماعي كه در آن قرار داشته، همان زمان شرط ادامه تحصيل و مكان فعاليت اجتماعي را براي خود درنظر گرفته است. خزعلي در نشست خبري تابستان سال 1400 درباره كودك‌همسري گفته بود كه «با هر نوع ظلمي كه به زنان شود و ازدواج قبل از بلوغ كه اين ظلم را به زنان مضاعف كند موافق نيستيم.» او يك سال بعد در نشست خبري ديگري موضع خود را تكميل كرد: «اگر بخواهم ازدواج زير 18سال را محكوم كنم بايد خودم را محكوم كنم، چون زير 18 سال ازدواج كرده‌ام. اما الان معتقد نيستم كه زماني كه ازدواج كردم بالغ نبودم و قدرت مديريت زندگي را نداشتم.» چند روز پس از اين نشست هم در آيين روزه‌اولي‌هاي دختران مدرسه ايران خطاب به دختران 9 ساله گفت: «از اكنون براي زندگي و خانواده‌اي كه مي‌خواهيد تشكيل دهيد، برنامه‌ريزي داشته باشيد تا پرورش‌دهنده شهيد سليماني‌‌ها باشيد.» همان زمان اين سخنان معاون امور زنان و خانواده رياست‌جمهوري در ميان دختران دانش‌آموز دبستاني حاشيه‌ساز شد و بسياري آن را تشويق كودك‌همسري دانستند. خزعلي در لفافه و ذيل كلماتي چون «ازدواج بالغانه» و «بالغ همسري» هيچ‌وقت كودك‌همسري را به ‌طور كامل رد نكرده و به نوعي با گذاشتن شرط از آن دفاع كرده است اما افراد ديگري كاملا شفاف از آن دفاع كرده‌اند. آذر 1400 حسن نوروزي، نايب‌رييس كميسيون قضايي و حقوقي مجلس يازدهم از اطلاق عنوان كودك‌همسري به دختران ۱۳ يا ۱۴ ساله كه ازدواج مي‌كنند، انتقاد كرد و گفت كه كودك‌همسري به موارد ازدواج بچه 9 يا 10 سال گفته مي‌شود، اما دختر 13 ساله ديگر كودك‌همسر نيست. اين صحبت‌ها همزمان با انتشار گزارش مركز آمار ايران درباره رشد 32درصدي ازدواج دختران 10 تا 14 ساله در بهار ۱۴۰۰ نسبت به آمار بهار سال قبل مطرح شده بود.
    

پرسش:

پاسخ: